تاریخچه شهر نوش آباد

تاریخچه شهر نوش آباد

شهر تاریخی نوش‌آباد با وسعت 170 هکتار از توابع شهرستان آران و بیدگل است که به فاصله‌ی 8 کیلومتری شمال شهرستان کاشان قرار دارد.قدیمی‌ترین منبعی که در آن از نوش‌آباد نام برده شده کتاب الاعلاق النفیسه اثر ابن رسته در سال 290 هجری است وی از نوش‌آباد به عنوان یکی از منزلگاه‌های بین راه ری و اصفهان نام می‌برد.

   در مورد وجه تسمیه و پیدایش شهر نوش‌آباد ، حسن بن محمد قمی در سال 378 هجری – قمری در کتاب خود تاریخ قم می‌نویسد: "انوشاباد : این دیه را از بهر آن بدین نام کردند که یکی از اکاسره بدان ناحیت بگذشت به چشمه که آنجاست فرود آمد و آن چشمه و موضع را خوش یافت . بفرمود تا بدانجا دیهی بنا نهادند و انوشاباد نام کردند" .

شهر زیرزمینی نوش آباد که در محل به اویی معروف است  با کاربری دفاعی و قدمت  1400ساله در زیر بافت شهری نوش آباد در عمق 4 تا 27 متری زیرزمین ایجاد شده است.بر اساس کاوش های باستان شناسی تا کنون 3 طبقه از این شهر کشف شده است.که تنها 2000متر مربع آن برای بازدید مرمت و آماده شده است.

چگونگی کشف شهرزیرزمینی :

شهر زیرزمینی نوش آباد برای اولین بار در سال 1381 با گزارش و پیگیری یکی از دوستداران میراث فرهنگی نوش آباد که در حین حفر چاه در حیاط منزلشان به معماری دستکند دست یافته بود شناسایی و پس از اخذ مجوزهای لازم از سازمان میراث فرهنگی کشور به سرپرستی زهرا ساروخانی مورد کاوش قرار گرفت. از آن سال تا کنون 5 فصل کاوش باستان شناسی در 6 کارگاه و در قسمت های مختلف شهر انجام وتا کنون بیست هزار متر مربع از آن شناسایی و مورد مستند نگاری قرار گرفته است.از این 6 کارگاه باستان شناسی، 2 کارگاه  پس ازاتمام کاوش های باستان شناسی و استحکام بخشی و مرمت برای بازدید گردشگران آماده شده است.

 

چکیده نتایج به دست آمده در طی کاوشهای باستان شناسی :

یکی از نمونه های منحصر به فرد آثار باستانی ایران، و جهان مجموعه دست کند زیرزمینی نوش آباد که از آن به عنوان شهر زیرزمینی یاد می شود است..وسعت فضاهای معماری در زیر این شهر به اندازه ای است که نه تنها تا بیرون از حصار تاریخی که تابیرون از بافت جدید شهر کنونی نیز گسترده شده است. . نتایج به دست آمده از کاوش های باستان شناسی در7 کارگاه که در بخش های مختلف شهر ایجاد شده بود منجر به شناخت دستکندهایی شدکه از نظر پلان و کاربری شبیه هم نیستند عمق این کارگاه ها از سطح زمین متفاوت بوده و از 4 تا 27 متری زیر زمین می رسد.دستکندهای به دست آمده از این کارگاه ها عبارتند از:

- مجموعه دستکند به دست آمده در هسته اولیه شهر و نزدیک مسجد جامع(ورودی آب انبار چاله سی) که بنا بر این دلایل احتمالا قدیمترین بخش شهر زیرزمینی باشد.آثار معماری به دست آمده از این کارگاه که در اصلی ترین بخش خود حدود 14- متر از کف کوچه ارتفاع دارد شامل 2 راهرو ، 2 فضای معماری ، 3 اتاق و 2 حلقه چاه است که در داخل زمین و بدون استفاده از مصالح ایجاد شده اند .

هرکدام از دو حلقه چاه ها به فضاهای معماری طبقات پایین تر را دارند که هنوز مورد کاوش باستان شناسی قرار نگرفته است.

 

-مجموعه به دست آمده در مرکز محله توده (ورودی آب انبار مرکزی)وسیع ترین آثار معماری به دست آمده تا کنون از این کارگاه است که در سه طبقه ودر عمق های 4 تا 23 متری زیر زمین شناسایی شده اند.

شهرزیرزمینی نوش آباد در اینجا دارای سه مجموعه دستکند است که هرسه حول مسیر قنات فیض آباد شکل گرفته اند.دلیل این تجمع ساختاری دسترسی به آب قنات به هنگام پناه گرفتن ،و یا یک راه فرار برای پناهندگان در زمانی که راه های ورودی شهر زیرزمینی توسط

دشمن شناسایی می شد.دسترسی به طبقات پایین و یا بالا بوسیله چاه های عمیق و کانال های باریک است.زیباترین دستکند این کارگاه در طبقه دوم است.به شکل کانال طویل و کشیده که در دو طرف آن اتاق های کوچکی که فاقد ورودی هستند در دل خاک ایجاد شده اند.آثار به دست آمده در این کارگاه بیانگر شروع فضاها در پایان دوره ساسانی و گسترش آن تا دوره ایلخانی(قرن 7 و8 هجری) است. نوع و چگونگی پلان این قسمت که با بقیه قسمت های دیگر شهر زیرزمینی تفاوت دارد این فرضیه را به وجود می آورد که این قسمت از شهر زیرزمینی دارای کاربری عمومی بوده و برای استفاده عموم مردم در شرایط خاص بوده است.

انتهای دو سوی این قسمت از شهر زیرزمینی به اتاق های بزرگی می رسد که احتمالا با کاربری عمومی برای تجمع جمعیت (به دلایلی) موقع پناه گرفتن بوده است.اتاق ضلع جنوبی به وسیله یک چاه به طبقه بالاتر (طبقه اول) راه داشته و علاوه بر این مسیر دسترسی به آب قنات نیز برای پناهندگان بوده است.

-از مجموع 6 کارگاه کاوش شده شهر زیرزمینی،در منطقه شیخ آباددستکندهایی شناسایی شد که از نظر گستردگی و نوع پلان کاملا با دیگر قسمت های شهر متفاوت است.

نتیجه گیری: نتایج حاصل از کاوش های باستان شناسی تا کنون  نشان داد که تمام فضاهای معماری شهر زیرزمینی در زیر شهر  نوش آباد با توجه به نوع کاربری  آنها به هم متصل بوده و به نوعی  تماما به یکی از چاه های قنات نوش آباد متصل هستند.

آنچه در شهرزیرزمینی نوش آباد و در طی چهار فصل کاوش به دست آمده، فضاهای معماری شامل کانال های پیچ در پیچ و منشعب شده از یکدیگر،اتاق ها یا فضاهای زندگی با پلان های متفاوت در چندطبقه،پلکان ها ،چاه ها و حتی مسیر عبور قنات ها در داخل این شهر با ساختارهای متراکم و پیچیده است.

کاربری دفاعی این اثر شاخص جهانی تاثیر فراوانی در چگونگی شکل گیری پلان معماری آن داشته است.طبقات مختلف این شهر به وسیله کانال های عمودی و افقی به هم مرتبط می شوند. پیچ و خم های ایجاد شده در راهروهاو راه پله ها که در تاریکی بن بست به نظر می آیند، از دیگر تمهیدات به کار رفته در این فضاها است.

غیر از ورودی های اصلی ارتفاع تمامی قسمت های اویی نوش آباد به قد طبیعی یک انسان بین 170تا180 سانتی متر است. بر سطح دیوارها ودر فواصل اندک جای پیه سوز بر روی دیوارها به چشم می خورد.در بعضی قسمتها نیزدر دل دیوار سکوهای کوتاهی جهت نشستن ایجاد شده است که در داخل بعضی از اتاق هاتبدیل به طاقچه جهت قرار دادن اشیاء شده است.

سبستم تهویه شهرزیرزمینی نوش آباد از طریق کانال هایی بوده که در طبقه اول رو به سطح زمین ایجادشده اند. چاه­های مرتبط طبقات علاوه بر عملکرد عبورومرور، باعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین می شده است. این عمل در مورد چاه های قنات نیز مصداق دارد.

دسترسی به این فضاها،به دلیل قرار گرفتن در زیرزمین، از طریق یک چاه و کانال باریک و کوتاه میسر می گردد. به دلیل پناهگاهی بودن در خصوص ورودی ،دسترسی به این فضاها نمی بایست به سهولت انجام بپذیرد. در کنار این کانال ها(عمودی)،سنگ­های بزرگ شبیه سنگ آسیاب وجود داردکه به هنگام پناه بردن به طبقات پایین تر دهانه این کانال ها یا چاه ها با این سنگ بسته می شد.

روشنایی این فضاها توسط پیه سوزهای سفالی بوده وروغن آنها احتمالا از دو عصارخانه تاریخی موجود در نوش آباد تهیه می شده است.

 

 

در موقع نا امنی وپناه گرفتن در زیرزمین آب مصرفی اهالی از پایاب ها و قنات ها تامین می شده است. علاوه بر پایاب ها مسیر و جهت اویی ها طوری طراحی شده که در بعضی از قسمتها به مسیر قنات مرتبط می شد.در کارگاه ب فضاهای معماری خاکبرداری شده در طبقات متعدد توسط یک ورودی به قنات راه می یابند. با توجه به خصوصیات بارز معماری زیرزمینی باید گفت که به وجود آورندگان این معماری مقنی هایی بودند که علاوه بر مهارت در کار کندن آگاه به مسیر قنات ها در زیر شهر بوده اند.

با توجه به خاک سخت و محکم منطقه که امروز مقنی های شهر در 8 ساعت تنها یک متر از آن را حفر می کنند مدت زمان ایجاد اویی ها ،همچنین تعدادنیروی کار برای ایجاد این فضاها با وسعت چند هکتاری قابل تامل و تفکر می باشد.

تاریخ ایجاد و استفاده از این فضاها ،با توجه به داده های به دست آمده از کاوش های باستان شناسی به دوران ساسانی و اوایل اسلام میرسد. مطالعات حاصل از تاریخگزاری سفال ها وآثار منقول به دست آمده در طی سه فصل کاوش ،همچنین مطالعات مردم شناسی صورت گرفته در این خصوص نشان داد که اویی نوش آباد علاوه بر  دوران تاریخی در سده‌های متعدد یعنی دوره سلجوقی، ایلخانی تا صفویه و حتی دوره قاجار مورد استفاده بوده است. در طی این دوران اویی نوش آباد در بعضی قسمت ها گسترش ویا تغییر یافته است.

با توجه به مطالعه و آمارگیری قطعات بسیار متنوع از سفالهای بدست آمده، اویی‌ نوش‌آباد، مخصوصا در دوره‌ی سلجوقی و ایلخانی برای مدت طولانی مورد استفاده بوده است.